ترتیب سوردر مورد ترتیب سور قرآن کریم دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. برخی دیدگاه‌ها قائل به توقیفی‌بودن ترتیب سور هستند و برخی آن را حاصل اجتهاد صحابه می‌دانند. ۱ - جمع‌آوری قرآندر این باره دو دیدگاه را بیان می‌کنیم: ۱.۱ - دیدگاه اولعدهای از محققین و بزرگان مانند سید مرتضی علم‌الهدی و از جمله معاصرین آیت‌الله خویی (رحمة‌الله‌علیه) بر آن هستند که قرآن کریم به همین ترتیب که الآن موجود است، در زمان حیات پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) شکل گرفته و مرتب شده است و به دستور و عنایت خود پیامبر (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) بوده است؛ البته این عده برای ادعای خود دلیل می‌آورند بر این‌که، چون عده‌ای قرآن را از زبان مبارک خود رسول اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) شنیده‌اند و در محضر ایشان حاضر بوده‌اند، که درصد تعداد این عده نسبت به مسلمانان خیلی کم است. لذا بسیار بعید به نظر می‌رسد که مسئله‌ای با این اهمیت و آن هم کتابی با این ویژگی که می‌خواهد تا روز قیامت برای همه انسان‌ها، روشن‌کننده و تعلیم‌دهنده راه سعادت و خوش‌بختی باشد، را پیامبر اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) رها کرده باشد تا پس از ایشان توسط دیگران نظم و ترتیب داده شود. [۱]
خویی، سید ابوالقاسم، بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، ج۱، ص۳۹۶، ترجمه محمدصادق نجفی و‌هاشم‌زاده هریسی، واحد خوی دانشگاه آزاد، چاپ پنجم، ۱۳۷۵.
۱.۲ - دیدگاه دومبیشتر محققین بر این نظر هستند که قرآن کریم بعد از رحلت پیامبر اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) جمع‌آوری و به این صورت مرتب شده است و دلیل می‌آورند تا زمانی که پیامبر اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) در حال حیات بوده‌اند هر لحظه احتمال نزول سوره‌ها و آیه‌ها، داده می‌شد؛ زیرا قطع شدن وحی از زمان رحلت حضرت بوده است پس تا قبل از آن وحی هنوز قطع نشده است؛ لذا هر لحظه احتمال دارد که از جانب خداوند متعال آیه یا سوره‌هایی بر حضرت وحی شود، بنابراین طبیعی است پس از یأس و ناامید شدن از نزول قرآن، که به پایان یافتن حیات پیامبر (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) وابسته بود، سوره‌های قرآن قابل نظم و ترتیب خواهد بود. ۱.۲.۱ - رد دیدگاه نخستاین گروه دوم می‌گویند: نظریه اول قابل قبول نیست؛ زیرا وجود حافظ یا جامع قرآن در دوران حیات پیامبر اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) دلیل نمی‌شود که میان سوره‌ها ترتیبی وجود داشته باشد، زیرا اگر کسی هر آنچه از قرآن که تا آن روز نازل شده را حفظ و ضبط کرده باشد حافظ و جامع قرآن خواهد بود؛ ممکن است آنها حافظ بودند ولی به همان صورت نازل شده، نه به ترتیب موجود الآن. [۲]
معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، ص۱۲۰، قم، مؤسسه انتشاراتی التمهید، چاپ اول، ۱۳۷۸.
بر این اساس بیشتر محققین و تاریخ‌نویسان برآن‌اند که جمع و ترتیب سوره‌ها پس از وفات پیامبر (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) برای نخستین بار بر دست امیرمؤمنان حضرت علی (علیه‌السلام) و سپس «زید بن ثابت» و دیگر صحابه بزرگوار انجام گرفت و در مجموع شاید بتوان گفت که عمل جمع‌آوری قرآن، یک مسئله عقلی نیست تا قابل بحث و جدل باشد؛ بلکه یک مسئله تاریخی است و با مراجعه به تاریخ ثابت می‌شود که جمع‌آوری قرآن پس از رحلت پیامبر اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) صورت گرفته است. [۳]
معرفت، محمدهادی، تلخیص التمهید، ج۱، ص۸۱۸، قم، مؤسسة النشر اسلامی، چاپ سوم، ۱۴۱۴ هـ ق.
البته قابل ذکر است که این مسئله مهم است؛ ولی اهمیت آن به اندازه تکمیل سوره‌ها و مستقل بودن هر سوره از سوره دیگر نیست که موجب شد تا آیه‌های هر سوره با آیه‌های سوره‌های دیگر اشتباه نشود، این مهم در عهد پیامبر (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) صورت گرفت؛ یعنی تعیین حجم و مقدار سوره و تعداد و جایگاه آیات، توسط خود پیامبر (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) و به اذن الهی می‌باشد. ۲ - ترتیب سورترتیب سوره‌ها نمی‌تواند به ترتیب نزول آنها باشد؛ زیرا سوره‌های مَدَنی که یقیناً پس از هجرت نازل شده‌اند، در اول قرآن و سوره‌های مکی که قبل از هجرت نازل شده‌اند، در آخر قرآن قرار گرفته‌اند؛ درحالی که اگر بخواهد به ترتیب نزول آنها باشد، باید سوره‌های مکی در ابتدا و سوره‌های مدنی در آخر قرار می‌گیرند. در روایات آمده است که اولین سوره نازل شده، سوره «علق» و سپس «ن و القلم» «مزمل» «مدثر» و... بوده است؛ در حالی که در قرآن‌های فعلی و موجود، اول سوره «حمد» و سپس سوره «بقره» و... آمده است؛ پس معلوم می‌شود که ترتیب موجود در قرآن‌ها به ترتیب نزول سوره‌ها نیست. [۴]
طاهری، حبیب‌الله، درس‌هایی از علوم قرآنی، ج۱، ص۲۹۵، انتشارات اسوه، چاپ اول، ۱۳۷۷، (اقتباس).
البته به دلیل این‌که جمع‌آوری و ترتیب سوره‌ها برخلاف ترتیب نزول آنها، اشکال و ایرادی را به دنبال نداشته، لذا مردم هم اعتراضی نکردند؛ و الا اگر این ترتیب و جمع‌آوری آنها به اصل آن ضربه وارد می‌کرد، قطعاً مسلمان‌ها و به خصوص امیرمومنان امام علی (علیه‌السلام) اجازه چنین کاری را نمی‌داد، بنابراین ترتیب سوره‌ها به اجتهاد و رأی صحابه بوده است و به ترتیب نزول آنهاجمع آوری نشده است. پس از رحلت رسول اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) و پذیرفته نشدن مصحف امام علی (علیه‌السلام) علاوه بر زید بن ثابت، عده دیگری از بزرگان صحابه به جمع‌آوری قرآن کریم پرداختند از جمله: عبدالله بن مسعود، اُبّی بن کعب، مقداد بن اسود، سالم مولی ابی‌حذیفه، معاذ بن جبل و ابوموسی اشعری، البته می‌گویند: نخستین کسی که سوره‌های قرآن را مرتب کرد، سالم مولی ابی‌حذیفه بود. [۵]
معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، ص۱۲۵، قم، مؤسسه انتشاراتی تمهید، چاپ اول، ۱۳۷۸.
۳ - ویژگی قرآن جمع‌آوری شدهویژگی قرآن جمع‌آوری‌شده، که قرآن‌های موجود نیز از همان ترتیب سوره‌ها پیروی کرده است، بدین بیان است: اول سوره حمد که به عنوان فاتحة الکتاب و اُمّ الکتاب معروف است. «السَّبْع الطِّوال» یعنی هفت سوره طولانی (بقره، آل‌عمران، نّساء، مائدة، انعام، اعراف و انفال). المئین، یعنی: سوره‌هایی که حدود صد آیه دارند (مانند براءة، نحل، هود، یوسف، کهف، اسراء، انبیاء، طه، مؤمنون، شعراء، صافات). المثانی، یعنی سوره‌هایی که تعداد آنها به صد آیه نمی‌رسد؛ ولی نسبت به سوره‌های دیگر قرآن (به خصوص سوره‌هایی طوال و المئین)، بسیار تلاوت می‌شوند، که تعداد آنها نزدیک ۲۰ سوره است. اَلْحَوامیم، سوره‌هایی که با لفظ «حم» شروع می‌شوند و تعداد آنها ۷ سوره است. الممتحنات، که تعدا آنها قریب به ۲۰ سوره است. المفصلات، که از سوره «الرحمن» شروع می‌شود تا آخر قرآن، یعنی سوره‌هایی که آیه‌های آنها کوتاه است و خود سوره و تعداد آیات او کم است و «بسم الله الرحمن الرحیم» زود به زود تکرار می‌شود. از این‌رو ترتیب در مصحف عثمانی، همان ترتیبی است که در مصحف کنونی وجود دارد و با ترتیبی که در مصحف‌های صحابه در آن وقت به کار برده شده بود، تطبیق می‌کرد. [۶]
معرفت، محمدهادی، تلخیص التمهید، ج۱، ص۱۱۵، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ سوم، ۱۴۱۴ هـ ق.
[۷]
معرفت، محمدهادی، تلخیص التمهید، ج۱، ص۱۴۳، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ سوم، ۱۴۱۴ هـ ق.
[۸]
معرفت، محمدهادی، تلخیص التمهید، ج۱، ص۱۷۸، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ سوم، ۱۴۱۴ هـ ق.
۴ - توقیفی بودن ترتیب سورجمع آوری سوره‌های قرآن به ترتیبی غیر از ترتیب نزول آنها، مورد اتفاق همگان است. بین محققان علوم قرآنی بحث است که آیا ترتیب حاضر را رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) معین کرده است؛ به طوری که تخلف از آن جایز نیست، یا اصحاب خود به چینش قرآن دست زده و سرانجام بر آن اتفاق کرده‌اند؟ به عبارت دیگر، آیا این ترتیب سوره‌ها توقیفی است یا اجتهادی؟ دراین باره سه عقیده کلی وجود دارد: ۱. توقیفی بودن ترتیب سوره‌ها؛ ۲. اجتهادی بودن ترتیب سوره‌ها؛ ۳. قول به تفصیل، که چینش عمده سوره‌ها را توقیفی، و اجتهاد و نظر صحابه را تنها در تنظیم چند سوره دخیل می‌داند. طرفداران هریک از این سه دیدگاه، برای اثبات رای خویش دلایلی را ذکر کرده‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌شود. ۴.۱ - دلایل توقیفی بودنالف) عرضه قرآن از سوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر جبرئیل که همه ساله یک بار و در سال حجة الوداع دو بار انجام شد. ب) حدیث ابی بن کعب از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که در آن از سوره‌های قرآن با ترتیب کنونی نام برده و ثواب قرائت هریک معین شده است. طبق این حدیث در می‌یابیم قرآن کریم پیش از رحلت به ترتیب فعلی و با اشاره وحی منظم شده است. ج) قرائت، ختم و آموزش قرآن در عهد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خود دلیلی بر این است که قرآن به دستور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ترتیبی که آغاز و انتهای آن مشخص شده بود، قرائت، ختم یا آموزش داده می‌شد. د) تعیین جایگاه هریک از سوره‌ها در قرآن به دستور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم). ه) قرآن کریم به همین ترتیب موجود، مورد تایید صحابه و ائمه شیعه (علیهم‌السّلام) قرار گرفته است، و تمام فرق مسلمان در عمل و قرائت به چنین ترتیبی پایبند بوده و هستند. همچنین میان تمام مصاحف موجود فعلی، قرآن و مصحفی دیده نشده است که سوره‌های آن برخلاف ترتیب موجود باشد. اگر ترتیب سوره‌ها به اجتهاد و رای صحابه بود، هرگز ترتیبی خاص، مقبول همگان نبود. ۴.۲ - دلایل اجتهادی بودنالف) اختلاف در ترتیب سوره‌ها در مصحف‌های اولیه وجود داشت، مثلا این اختلاف در مصاحف امام علی (علیه‌السّلام)، ابن مسعود، ابی بن کعب، ابن عباس و امام صادق (علیه‌السّلام) به چشم می‌خورد. بی شک اگر ترتیب سوره‌ها توقیفی و به دستور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود، نمی‌بایست مصاحف این بزرگان - برخی از آنان از ملازمان آن حضرت بودند - با هم اختلاف داشته باشد. ب) انتساب جمع آوری قرآن فعلی به عثمان، خود نشانه‌ای بر اجتهادی بودن ترتیب سوره‌ها است. از ابن اشته روایت شده است که عثمان فرمان داد سور طوال را پی در پی قرار دهند و سوره‌های انفال و توبه را جزء آنها بیاورند و با (بسم الله الرحمن الرحیم) از یکدیگر جدا نکنند. همچنین از ابن عباس روایت شده است که وی از عثمان پرسید: چرا میان سوره انفال و توبه «بسمله» قرار ندادند؟ عثمان گفت: چون رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از دنیا رفت، و برای ما جای آنها روشن نشد، این دو را کنار هم نهادم. ۴.۳ - قول به تفصیلگروهی میان دو نظریه جمع کرده و گفته‌اند ترتیب پاره‌ای از سوره‌ها توقیفی است و تنظیم پاره‌ای دیگر به اجتهاد صحابه بوده است. البته این گروه با این که در اصل مسئله اتفاق دارند، در تعیین موارد خاص آن که کدام سوره، توقیفی و کدام اجتهادی است، دچار تشتت آرا و اختلاف شده، می‌گویند ترتیب بسیاری از سوره‌های قرآن مانند «سبع طوال»، «حوامیم» و «مفصل» در زمان پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مشخص و ترتیب بقیه سوره‌های قرآن به عهده مسلمانان نهاده شده است و آنان تنظیم کرده‌اند. [۹]
معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۸۵.
[۱۲]
زنجانی، ابو عبدالله بن نصر الله، تاریخ القرآن، ص۶۰-۶۶.
[۱۳]
ابن عطیه متاخر، عبد الحق بن غالب، مقدمتان فی علوم القرآن، ص۲۷۵.
[۱۶]
رامیار، محمود، تاریخ قرآن، ص۵۹۸، ۱۳۰۱ - ۱۳۶۳.
۵ - منابع۱. محمدهادی معرفت؛ تلخیص التمهید، ج۱. ۲. محمدهادی معرفت؛ علوم قرآنی. ۳. سید محمدباقر حکیم؛ علوم قرآنی. ۴. محمدباقر سعیدی روشن؛ علوم قرآن. ۵. سید ابوالقاسم خوئی؛ بیان در علوم وسائل کلی قرآن، ترجمة محمد صادق نجفی و‌هاشم‌زاده هریسی. ۶. حبیب‌الله طاهری؛ درس‌هایی از علوم قرآنی. ۶ - پانویس
۷ - منبعفرهنگنامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «ترتیب سور». سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «ترتیب سوره‌های قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۲۸. |